Güney Gaz Koridoru

Bildiğiniz üzere Avrupa’nın petrol ve doğalgaz arzının stratejik olarak çeşitlendirilmesi ve dolayısıyla Rusya’ya bağımlılığının azaltılması amacıyla geliştirilen Güney Enerji Koridoru kavramı 1990’ların sonlarına dayanır. Amaç, Karadeniz bölgesinden bir koridor ile Hazar ve Orta Asya bölgelerinden Avrupa’ya petrol ve gaz ithalatı yapmaktı.

Zaman içerisinde Güney Enerji Koridoru konsepti isim değişikliklerine uğradı (Güney Enerji Koridoru’ndan Trans Hazar Enerji Koridoru’na, Trans Hazar Karadeniz Enerji Koridoru’na ve daha sonra Güney Gaz Koridoru’na) ve nihayetinde petrol ve doğal gaz koridorundan doğal gaz koridoruna indirgendi.

Ocak 2006’daki Rusya-Ukrayna gaz krizi, böyle bir Güney Gaz Koridoru’nu (GGK) Avrupa Birliği (AB) için önemli kılmıştır. Gaz arzında kaynak ve güzergah çeşitlendirmesine yönelik artan endişelere yanıt olarak GGK konsepti, AB Komisyonu tarafından 13 Kasım 2008 tarihli İkinci Stratejik Enerji Belgesinde AB’nin enerji güvenliği önceliklerinden biri olarak resmen ilan edildi.

11 yıl sonra nihayet GGK konseptinin somut meyvelerini görüyoruz. Sağolasın TANAP ve TAP.

TANAP, projenin ilk etabında 6 bcm Türkiye’ye 10 bcm Avrupa pazarına olmak üzere yılda toplam 16 bcm gaz taşıyacak. Ancak hat, 31 bcm gazın taşınmasına imkan verecek şekilde tasarlandığından (ilave kompresör yatırımlarıyla) ilave 15 milyar metreküp gazın daha ihracatına imkan sağlayacaktır. Yapılan açıklamalar, kapasitenin 2023 yılında 23 bcm, 2026 yılında ise 31 bcm’e çıkartılacağı yönünde. Eğer bu kapasiteyi dolduracak gaz bulunursa tabii ki. 2011 yılında inşaatına başlanması ve 2014’te tamamlanması öngörülen ama çoktan sizlere ömür Nabucco projesini hatırlarsınız illaki.

Asrın projesi TANAP’ın zaman yolculuğu

Bildiğiniz üzere, her birini Asrın Projesi olarak nitelediğimiz birçok projeye imza attık ve atmaya devam ediyoruz: Bakü – Tiflis – Ceyhan ham petrol boru hattı, Bakü – Tiflis – Erzurum doğalgaz hattı, Avrasya Tüneli, Kanal İstanbul, KKTC’ye Su Temini Projesi, TANAP, TürkAkım hemen aklıma gelenler. O yüzden Asrın projesi dendiğinde ne kast edildiğini bazen karıştırıyorum.

TANAP için ilk adım 24 Aralık 2011 tarihinde Türkiye ile Azerbaycan arasında imzalanan mutabakat zaptı ile atılmıştı.

TANAP Projesi’nin hukuki altyapısının temelini oluşturan, “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemine İlişkin Hükümetler Arası Anlaşma” ile eki “Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemi Hakkında Ev Sahibi Hükümet Anlaşması”nın 26 Haziran 2012 tarihinde İstanbul’da imzalanmasıyla TANAP hayata geçirilmişti.

Anlaşmalar 19 Mart 2013 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir. Yatırım kararı 17 Aralık 2013’te alınan projenin temel atma töreni 17 Mart 2014’te Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan Cumhurbaşkanları ve Avrupa Komisyonu’nun Enerji Birliği’nden Sorumlu Başkan Yardımcısının katılımıyla Kars’ta düzenlenmişti. Ardından inşaat faaliyetleri başlamıştı.

Söz konusu Ev Sahibi Hükümet Anlaşması 26 Mayıs 2014 tarihinde tadil edilerek yeniden imzalanmış ve Değişiklik Anlaşması 21 Ekim 2014 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

TANAP’ın, Türkiye-Gürcistan sınırından Eskişehir’e kadar olan ilk fazı Haziran 2018’de tamamlandı.  Bu kısmın açılışı 12 Haziran 2018’de uluslararası bir törenle Eskişehir’de yapıldı. Eskişehir’deki çıkış noktasında Türkiye’ye ilk ticari gaz akışı 30 Haziran 2018’de başladı.

Eskişehir’den Türkiye-Yunanistan sınırına kadar olan ikinci fazı da 2019 Haziran sonunda başarıyla tamamlandı.  Yunanistan sınırında Güney Gaz Koridoru’nun son bölümü olan Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) üzerinden Avrupa’ya bağlanan TANAP’ın söz konusu Avrupa bağlantısı 30 Kasım 2019 tarihinde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Azeri mevkidaşı İlham Aliyev’in katılımıyla, Yunanistan sınırındaki İpsala ilçesinde düzenlenen törenle açıldı.

TANAP, tahmin edildiğinden en az yüzde 40 ucuza mal oldu

TANAP birçok başarıya imza attı. Bunlardan birisi, tahmin edildiğinden çok daha ucuza mal olmasıdır. TANAP web sitesinde, nihai yatırım kararı alındığında 11,7 milyar dolara mal edileceği tahmin edilen proje (ki bu uluslararası danışmanlık şirketlerinin öngördüğü yatırım değeri tutarıydı), inşa sürecinde ulaşılan maksimum verimlilik sayesinde, 5 milyar dolara kadar tasarruf sağlanarak (yaklaşık yüzde 40) 7 milyar doların altında bir maliyetle tamamlandığı belirtiliyor. Socar web sitesi ise 6,5 milyar dolara kadar düşürülerek maliyette yüzde 45’lik tasarruf elde edildi deniyor ama neyse. Nerden bakılırsa bakılsın gerçekten büyük bir başarı. Sayın Saltuk Düzyol’u bu büyük başarı için kutlamak gerekir.

İyi güzel de, tahmin edilenden en az yüzde 40 ucuza mal olan TANAP’ın benzer bir oranda taşıma bedelinin azaltılması mümkün olabilir mi diye bir şey düşünmek çok mu abes kaçar acaba?

TANAP üzerinden alınan Azerbeycan gazı ne kadar ucuz ya da pahalı?

TUROGE 2015 konferansında zamanın Enerji Bakanı Sayın Taner Yıldız Azerbaycan gazının kontrat itibariyle Rusya doğal gazından daha ucuz olacağını belirtmişti.

SOCAR Türkiye Yönetim Kurulu Başkanı Vagif Aliyev, 2018 Mayıs ayında verdiği bir demeçte Türkiye’nin halen Şahdeniz-1’den aldığı gazla TANAP üzerinden gelecek Şahdeniz-2 gazının fiyatlarının birbirinden farklı olduğunu hatırlatarak, TANAP’ın sözleşmesinin, Rusya’dan gelen gazdan daha ucuz olacağı yönünde taahhüt alınarak imzalandığı ifade etmişti.

Başka bazı haberlerde ise TANAP üzerinden alınacak Şahdeniz-2 gazının fiyatının Rusya’dan alınan gazın fiyatından yüzde 12 daha ucuz olmasının öngörüldüğü yer almıştı. Bu tip cümleler çoğunlukla yanlış anlaşılmalara neden oldu.

Rusya gazından ucuza olduğu iddia edilen Şahdeniz-2 gazı aslında Gürcistan sınırında TANAP’a giriş fiyatıdır. Buna taşıma ücretini eklediğinizde, yani TANAP’tan çıkış bize giriş fiyatına baktığınızda, ucuzluk mefhumu ortadan kalkıyor aslında. Neden? Çünkü TANAP’tan taşınan gazın her bin metre küpü için ciddi bir taşıma bedeli ödeniyor.

Taşıma bedeli

TANAP için Türkiye ile Azerbaycan arasında yapılan Ev Sahibi Hükümet Anlaşması değişikliği 21 Ekim 2014 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlandı. Bu belgede TANAP’tan alınacak gazın taşıma bedeli 1000 metreküp gaz için Eskişehir çıkış noktasında 79 dolar (ve buna ilişkin yakıt masrafı), Trakya çıkış noktasında ise 102 dolar (ve buna ilişkin yakıt masrafı) olarak belirlendi. Bir de 2018’den başlayarak her yıl yüzde 1 oranında artırılacak birim tarifeden bahsediliyor. Bu yüzde 1 rakamı kafama çok takılmıştı ama nedense bu konuda pek yoruma rastlamadım.

BOTAŞ, TANAP’ın hissedarı olduğu için, taşıma bedeli olarak ödenen paranın bir kısmı Türkiye’de kalacak. Fakat BOTAŞ ek boru hatları ve kompresör istasyonlarıyla kendi altyapısını daha ucuza yenileyebilir miydi veya yenileyebilmiş olsaydı taşıma maliyeti, daha doğrusu bize gerçek girişi ne olurdu diye düşünmeden edemiyor insan.

Sahi, Şahdeniz-1 kontratı bittiğinde eğer kontratta bir uzatma veya yenileme yapılmaz ise Azeri gazını Gürcistan sınırında satın alıp BOTAS hattıyla ta Yunanistan’a kadar taşıyıp satmamızı sağlayan boru hattı ne olacak? Bu konuda söylenenleri de kaçırmış olmalıyım.

Gelelim tekrar TANAP gazı pahalı mı değil mi sorusuna. Cevap: Kime ve neye göre? Mesela, Avrupa Hub fiyatlarına göre dersek, yapmamız gereken şey petrole endeksli sözleşmeler ile alınan Rus gazı fiyatına (ki basında bazı rakamlar ara sıra telaffuz ediliyor) yüzde 12 iskonto uygulayıp, üzerine TANAP taşıma bedelini eklemek ve elde edilen rakamdan Avrupa Hub fiyatını (mesela TTF veya bir başkası) çıkarmaktır. Elde edilen rakamın önünde eksi işareti bulursanız bana haber verin lütfen.

Şimdi soruyu biraz zorlaştıralım: TANAP bize girip çıktıktan sonra Yunanistan sınırında TAP’a bağlanıyor ve Avrupa pazarına gidiyor, daha doğrusu gidecek. O halde, el oğlu, dost kardeş Azerbeycan’ın gazını TAP’tan bize göre ucuza mı yoksa pahalıya mı alacak? Küçük bir ipucu: TAP müşterilerinin kontratlarının hemen hepsinde hub bazlı fiyatlama modeli uygulanmaktadır.

TANAP’la Türkiye’nin kazanımları

TANAP web sitesinin “Referans Dökümanlar” kısmında yer alan “TANAP Bilgi Notu” şu ifadeleri içeriyor: TANAP ve Şah Deniz sahasında sahip olduğu hisselerle Türkiye artık sadece bir transit ülke olmaktan çıkacak. TANAP projesi, Türkiye ve Avrupa piyasalarının enerji arz güvenliğine katkı sağlayacak, yaratacağı güzergâh ve kaynak çeşitliliği ise gazın gazla rekabetine imkân verecek… Doğusunda ve güneyinde kaynak ülkeler ile batısında yer alan tüketici ülkeler arasında doğal bir transit koridoru olan Türkiye, bölgesinde enerji merkezi olma hedefini TANAP projesi ile gerçekleştirme şansına sahip olacak… Ayrıca, TANAP projesi Avrupa ve küresel enerji jeopolitiği açısından stratejik önem taşıyan Güney Gaz Koridorunun en önemli halkası olacak.

Bu cümleler sanki biraz abartı içeriyor gibi bir his sarıyor içimi.

TANAP aracılığıyla Türkiye’ye ve TAP aracılığıyla Avrupa piyasalarına gaz ihracatı, Azerbaycan’ın hayati çıkarlarının gelişmesine, yani gelir yaratmasına, Avrupa gaz pazarlarına girmesine ve ihracat yollarının çeşitlendirilmesine olanak sağlayacaktır. Dolayısıyla, TANAP ve TAP, Azerbaycan için stratejik ve ticari değeri oldukça yüksek projelerdir.

Avrupa’ya, Rusya harici bir kaynaktan yılda 10 bcm ek gaz girmesi, AB’nin doğal gaz arz güvenliği durumunu önemli ölçüde değiştirmeyecek, ancak eğer Hazar doğal gaz boru hattı geçiş projesi gerçekleşebilirse bu resim değişebilir. Her hâlükârda, Güney Gaz Koridoru bir bütün olarak bakıldığında Avrupa gaz arz güvenliği açısından bir garanti sağlamasa bile Güney Doğu ve Orta Avrupa pazarları için önem taşımakta olduğunu da hatırlamak gerekir tabii ki.

Türkiye için gazı TANAP’tan almak, Azerbaycan’dan yapılan gaz ithalatı hacminde önemli bir şeyi değiştirmeyecek. Ancak, fiyata bir TANAP primi ekleyecek ve belki Şahdeniz-1’den edindiğimiz kazanımlar buhar olacak. Mesela Türkiye, TANAP’la Azerbeycan gazını tercihli şartlarda satın alıp, ihtiyaç fazlasını ihraç etme olanağına sahip olabilecek mi? SOCAR Başkanı ve TANAP Yönetim Kurulu Başkanı Rövnag Abdullayev buna kısmen bir cevap vermiş zaten: “TAP’ın inşaatı da sona erdikten sonra tarihte ilk defa Azerbaycan gazı Hazar Havzası’ndan Avrupa pazarlarına doğrudan iletilmiş olacak.”

Başka sorum yok hakim bey.

Her şeyin gönlünüzce olduğu yeni bir yıl dilerim.

Kalın sağlıcakla.

Not: İsrail gazının bir boru hattıyla Türkiye ve Avrupa piyasalarına ulaştırılması tekrar gündeme geldiğinden ötürü bu yazıda aslında TANAP’ın rolü ne olabilir veya olamaz bağlamında yazmaya başlamıştım. Fakat çok uzar diye frene basınca direksiyon kontrolünü kaybederek TANAP’a tosladım. Sürç-i lisan ettiysek affola.