Ukrayna’nın enerji altyapısı ‘alarm’ veriyor

Deniz Yaşayan / İstanbul

Rusya’nın 26 Ağustos sabahı Ukrayna’nın enerji altyapısına 200’den fazla füze ve İHA kullanarak düzenlediği saldırı, en geniş kapsamlı saldırılardan biri olarak kayda geçti. O günden sonra da devam eden bu saldırılar, Ukrayna’nın enerji altyapısının bir kış mevsimine daha girerken hedef alınmaya devam edeceğinin işareti oldu. Kasım 2022’den beri ilk kez başkent Kiev’in hiçbir uyarı yapılmaksızın elektriksiz kaldığı, tüm ülke çapında da 8 milyon hanenin elektriklerinin kesildiği bu saldırı enerji altyapısının ulusal güvenlik için ne kadar önemli olduğunu ortaya koydu.

Ukrayna’nın enerji altyapısı 2022’den beri küçük ölçekli saldırılarla hedef alınmasına karşın bu saldırılar özellikle Kiev’in Kırım Köprüsü’ne bombalı saldırı düzenlemesinin hemen ardından şiddetli bir şekilde arttı. Moskova, bu enerji altyapısının Ukraynalı birliklerin hareketi ve lojistik ikmalinde kullanıldığı için “askeri hedef” olduğunu belirtiyor. Ukrayna bunu reddetse de Rusya içlerinde de bazı enerji tesisleri zaman zaman Ukrayna İHA’ları ya da sabotaj saldırılarıyla hedef alınıyor.

UKRENERGO, KAPASİTESİNİN ÜÇTE BİRİNİ KORUYABİLDİ

2022-23 arasında Ukrayna’nın elektrik üretim kapasitesinin yaklaşık yarısının Rus güçler tarafından ele geçirildiği ya da yok edildiği belirtiliyor. Avrupa’nın en büyük nükleer güç santrali (NGS) olan Zaporojye NGS’nin Rus birlikler tarafından kontrol altına alınması bile tek başına Ukrayna elektrik üretim kapasitesini 6 GW azaltmış oldu. Bu yılın mart ve mayıs ayları arasında yapılan saldırılarda Ukrayna, büyük çoğunluğu termik ve hidroelektrik, ufak bir kısmı da güneş PV’leri ve trafo olmak üzere 9 GW üretim kapasitesini daha kaybetti. Böylece Ukrayna, savaş öncesinde var olan enerji kapasitesinin yalnızca üçte birine sahip kalabildi.

Ukrayna, bu yılın yaz aylarında batıdaki komşularından elektrik ithalatına başlamasına rağmen üretim kapasitesinin 12 GW olarak kaydedilen en yüksek talebin 2,3 GW kadar altında kalmasıyla ciddi bir arz açığı yaşadı. Bu açıkla başa çıkmak için Ukrayna’nın elektrik iletim operatörü Ukrenergo elektrik tedarikini günde birkaç saatle sınırlayan planlı kesintiler uyguladı. Ek olarak Batılı ortaklardan sağlanabilen ekipman ve yedek parçalar da var olan enerji sistemlerinin işleyebilmesinde etkili oldu. Yine de yaklaşan kış ayları ve sıklaşan Rus saldırılarının Ukrayna’nın enerji arzında 2,3 GW’lık açıktan daha büyük bir açığa yol açması muhtemel.

RUSYA, TERMİK ÜRETİMİN YÜZDE 70’İNİ ELE GEÇİRDİ

Rusya 2022’den bu yana Ukrayna’nın özellikle kömür ve gazla çalışan elektrik üretim ünitelerini ve iletişim şebekelerini hedef alarak elektrik sistemini istikrarsızlaştırıyor. 2022’den önce Ukrayna elektriğinin en az yarısı NGS’lerde üretilirken bunu yüzde 23’le kömür ve yüzde 9’la gazla çalışan santraller izliyordu. Mayıs 2024 sonunda bu tablo büyük ölçüde değişti. Ukrayna’nın termik üretim kapasitesinin yaklaşık yüzde 70’i Rus kontrolüne geçti ya da hasar gördü. 6 GW’lık kapasitesiyle Ukrayna’nın elektrik arzının dörtte birini üreten Zaporojye NGS de Kiev’in tüm “karşısaldırı” girişimlerine rağmen Rus kontrolünde kalmaya devam etti. Bununla birlikte Ukrenergo’nun yüksek voltajlı trafo merkezlerinin yaklaşık yarısı hasar aldı. Onarımlar sürse de Rus füze ve İHA saldırıları da sürdüğünden kalıcı bir çözüme ulaşılamadı. Trafoların vurulması, Ukrayna’nın diğer NGS’lerinden elektrik tedarik edilmek istendiğinde şebekeler üzerinde fazla yük oluşmasına sebep oldu. Yaklaşık bir hesaplama, Rus saldırılarının elektrik endüstrisine en az 11,4 milyar dolar kaybettirdiğini ortaya koyuyor. Bunun dörtte üçü üretim tesisleri, geri kalanı da şebekelerden kaynaklanıyor. Kaybedilen tüm elektrik kapasitesinin yerine koyulması için ise yaklaşık 30 milyar dolar gerekiyor.

Ukrayna sanayisinin elektrik tüketimi düşen taleple birlikte 2022’den beri yarı yarıya azalırken hane halkı tüketimi yüzde 20 düştü. Hane halkı tüketimindeki düşüş büyük ölçüde ülkeyi terk eden 6,5 milyon Ukraynalıdan kaynaklandı. Bununla birlikte Avrupa Birliği’nin (AB) Ukrayna’da elektrik tasarrufu sağlamak ve böylece arz açığını az da olsa kapatabilmek için başlattığı akkor ampulleri LED’lerle değiştirme programıyla 1 GW’lık bir elektrik talebi azaltılmış oldu. Yine de var olan hasarla başa çıkmak için ne Batılı ülkelerden sağlanan maddi ve lojistik destek ne de tasarruf yeterli.

Ukrayna bir süredir Rus füze ve İHA saldırılarına karşı savunması zor olan Sovyet mirası büyük ölçekli elektrik üretim tesislerinin yerini merkezi olmayan, küçük ölçekli elektrik üretim tesisleriyle ikame etmeye çalışıyor. Bunun için 5 ila 40 MW arasında değişen modüler gaz türbinleri ve idari binalar, hastaneler, okullar ve bazı işletmeler için bir alternatif olarak çatı üstü güneş PV’leri tercih ediliyor.

UKRAYNA’NIN ELEKTRİK ARZINDAKİ AÇIĞI 2,3 GW’A ULAŞTI

2022’den önce elektrik sistemi Rus ve Belarus hattına bağlı olan Ukrayna’nın kıta Avrupası’na bağlantısının sağlanması ve bu ülkelerle yapılan elektrik ticaretinin 1,7 GW’a çıkarılması enerji güvenliğine büyük katkı sağlamış oldu. Aslında Ukrayna’nın 2014’teki Batı yanlısı hükümet değişiminden bu yana yönelimi Rus ve Belarus hattından kopabilmekti. 2017’den bu yana da kıta Avrupası’yla enerji senkronizasyonunun sağlanması için planlar yapılıyordu. Öyle ki Rusya’nın askeri müdahalesinin başladığı gün Rus ve Belarus hattından ayrılmış “izole” bir elektrik altyapısının planlı testi gerçekleştiriliyordu. Müdahalenin ardından Kiev “acil” senkronizasyon talebini AB’ye iletti. Süreç, Avrupa Komisyonu ve Ukrenergo’nun büyük eforuyla hızla çözümlendi. Ancak entegrasyonun sağlanması ve Batılı ülkelerle elektrik ticaretinin 1,7 GW’a çıkarılması uzun vadeli bir çözüm olarak görünmüyor nitekim haziran ve temmuzda, bu elektrik ithalatına rağmen arz-talep açığı 0,8 ila 2,3 GW (Slovenya’nın talebi kadar) arasında kaydedildi. Bu da ülkenin tamamında süreklileşen elektrik kesintilerine neden oldu. Birçok hane ve işletme, kesintilerle başa çıkabilmek için küçük ölçekli dizel jeneratör satın almak zorunda kaldı.

SALDIRILAR, 18 KOMBİNE ISI VE GÜÇ SANTRALİNİ ETKİLEDİ

Rusya’nın vurduğu enerji santralleri ve iletim hatları, Ukrayna’nın büyük kentlerindeki su ve mekan ısıtmasını da büyük oranda etkiledi. Ukrayna İstatistik Servisi’ne göre, 2022’de Ukraynalı hanelerin üçte birinden çoğu bölgesel ısıtma ağlarına bağlıydı. Ukrayna’nın ısı arzının yaklaşık üçte biri kombine ısı ve güç santrallerinde üretilirken, bu üretimin de yaklaşık yüzde 70’i gazla sağlanıyordu. Kiev Ekonomi Okulu’na göre şubat 2022 ve mayıs 2024 arasında toplam 18 kombine ısı ve güç santrali ya hasar gördü ya da tamamen yok oldu. Ayrıca 815 kazan dairesi, 152 merkezi ısıtma noktası ve 354 kilometrelik ısıtma borusu da saldırılardan etkilendi. Yapılan saldırıların yol açtığı toplam hasarın (sosyal ve ekonomik maliyetler hariç) 2,4 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor ve bunun en az yarısında kombine ısı ve güç santrallerinin payı var.

Elektrik altyapısına yapılan saldırılar kadar ısı tedarikini bozan bu saldırılar da nüfus için yıkıcı sonuçlara yol açıyor. Kırım Köprüsü’ne yapılan bombalı saldırıdan önce Rusya’nın nispeten “sınırlı” gerçekleşen füze ve İHA saldırıları Ukrayna’yı ısı tedarikinde bir felaket yaşamaktan kurtarsa da bu kış için riskin çok yüksek olduğu belirtiliyor. Aralık ve mart arasında sıcaklıkların -10 derecenin altına düşmesiyle Ukraynalıları çok zor bir sürecin bekleyeceği söylenebilir.

Ek olarak, Kiev’in büyük ölçüde sübvanse ettiği konut ısıtmaları ciddi bir borç birikimine yol açtı. 2014- 16 yılları arası gerçekleşen fiyat reformlarıyla bölgesel ısı santrallerine verilen sübvansiyonlar azaltılmış ve bu, konut ısıtmalarındaki tarifeleri beş kat artırmıştı. 2021’de de Ukrayna’nın petrol ve doğal gaz şirketi Naftogaz’ın bölgesel ısı santrallerine indirimli gaz tedarik etmesini garanti altına alan yönetmelik kaldırılmıştı. 2022’den sonra ise bu düzenlemeler gözden geçirildi ve bölgesel ısı santrallerine gaz satışı, piyasa fiyatının altında bir rakama sabitlendi. Bu sabitleme, 30 Nisan 2025’e kadar geçerli olacak. Bununla birlikte Naftogaz, bu uygulamadan ötürü ciddi mali zorluklarla karşılaştı. Birikmiş borcunun yaklaşık 2,6 milyar dolar olduğu tahmin edilen Naftogaz, bu borcu yeniden yapılandırmak zorunda kaldı.