GAZDAŞ, boru hatlarında statik elektrik etkisine karşı uyarıyor
GAZDAŞ Gaziantep Teknik Müdürü Serkan Uçar, doğal gaz borularında meydana gelen statik elektrik yüküne karşı sektörde faaliyet gösteren bütün oyuncuları, iş sağlığı ve iş güvenliği sorumlularını ve çalışanları uyarıyor, alınması gereken önlemleri hatırlatıyor.
Elektrik enerjisinin dinamik (akım halinde) olmayan formuna verdiğimiz adla statik elektrik, gaz akışıyla birlikte gaz içinde bulunan toz ve katı taneciklerin hareketiyle polietilen borunun içinde elektrik yükü oluşturuyor. İç yüzeydeki bu elektriksel alan belirli koşullarda borunun dış yüzeyine geçebiliyor ve özellikle en çok korkulan doğal gaz kazalarına neden olabiliyor.
Bu konuda önemli açıklamalarda bulunan GAZDAŞ Gaziantep Teknik Müdürü Serkan Uçar; sektörde faaliyet gösteren bütün oyuncuları uyararak alınabilecek önlemler konusunda açıklamalarda bulundu. Türkiye’de doğal gaz dağıtım kuruluşlarının işlettiği dağıtım şebekesinin yaklaşık yüzde 90-95’i polietilen dağıtım ve servis hatlarından oluşmaktadır. Doğal gaz borularının da ana malzemesi olan polietilenin elektron transferine karşı yüksek yüzey direnç sergilediğini ifade eden Uçar; “Polietilen borunun yanına potansiyel yükleri eşit olmayan başka bir nesne (metal alet vb.) geldiğinde maddelerin birim yüklerini eşitleme eğilimlerinden dolayı statik yük boşalması oluşuyor ve bu, kıvılcım şeklinde kendini gösteriyor. Doğal gaz dağıtım borularında ise soğuk ve kuru havalarda daha da tehlikeli olan statik elektrik, gazın geçişiyle borunun içinde oluşuyor ki bu doğal gaz ile birlikte daha tehlikeli bir duruma gelebiliyor. Boru iç yüzeyindeki statik yükten oluşan elektriksel alan belirli seviyeden sonra borunun dış yüzeyine geçebiliyor. Bu yüzden polietilen dağıtım borularında hem iç, hem de dış yüzeydeki statik elektriğin giderilmesi gerekiyor” diyerek konunun ciddiyetinin altını çizdi.
Önlem alınarak tehlikelerin önüne geçilebilir
Bu konuda boru üreticisi firmaların statik elektrik sorunun önüne geçecek veya azaltacak yeni nesil ürünler için araştırma ve gelişme çalışmaları yapılması gerektiğini dile getiren Serkan Uçar; boru hattı kurulumu ve onarım esnasında alınabilecek önlemlerle bu riskin azaltabileceğine işaret ediyor. Doğal gaz boru hatlarında iyonizasyon, şöntleme ve topraklama olmak üzere statik elektrik yüklerini gidermenin üç temel yöntemi olduğunu dile getiren Uçar; sözlerini şöyle sürdürdü: “İyonizasyon, yüzeylerde biriken statik elektrik yükünü tehlikeli bir seviyeye gelmeden boşaltmak ve cisimler arasında meydana gelebilecek potansiyel farkını izole etmek maksadıyla uygulanır. Çalışma prensibi, iyonize edilmiş havanın işlem yüzeyine püskürtülmesi şeklindedir. Yüksek gerilim kullanımı nedeniyle riskli durumlarda ateşlemeye yol açabilme tehlikesi nedeniyle doğal gaz uygulamalarında kullanılmaz. Şöntleme (Birbirine bağlama), potansiyel fark oluşumunu engellemek ve elektron akışının devamını sağlamak için yapılır. Polietilen gazlı bağlantı uygulamalarında bu yöntem, başlı başına yeterli görülmemektedir. Şöntleme işlemine ek olarak topraklama uygulaması gerçekleştirilebilir. Üçüncü yöntemde statik elektrik, toprağa iletilerek veya dağıtılarak kontrol altına alınabilir. Bunun için köpüklü/ıslak bezler, antistatik teller, antistatik ipler vb. kullanılabilir. Boru hattı kurulum ve onarım işlemlerinde kullanılan metal el aletlerinin ayrıca topraklanması olmazsa olmazdır.”
Uygulama hatalarına dikkat
Statik elektrik giderilmesinde kullanılan materyaller, uygulama yüzey alanında ne kadar fazla temas ederse o ölçüde etkili olduğu unutulmamalıdır,” diye uyaran Uçar; “Statik elektrik sonucu oluşan kıvılcımların yangın ve parlamaya yol açmalarını kolaylaştıran koşulların başında, yanıcı malzeme, gaz, buhar veya tozun, hava ile parlama limitlerinde karışması ve statik elektrik tarafından ateşlenmesi geliyor. İkincisi, statik elektrik yükün yalıtkan nesne üzerinde veya topraklaması olmayan bir iletken malzeme üzerinde oluşması, bu yükün genellikle toprağa veya yakınındaki iletken malzemelere ark(kıvılcım) şeklinde akması eğiliminin yangın ve parlamaya yol açma ihtimalidir. Bir üçüncü etmen de, oluşan arkın, çevresindeki yanıcı karışımı ateşlemeye yetecek kadar enerjiye sahip olmasıdır” dedi.
Uygulama hatalarına da dikkat çeken Uçar; PE boru hatları üzerinde fitting bağlantısı, branşman alma, tapping vb. bağlantı operasyonlarında kesme, delme, boğma, tij indirme gibi işlemlerde tehlikeyi ortadan kaldırmak için topraklama bir zorunluluk. Çalışmaya başlamadan önce harici statik elektriği gidermek için boru yüzeyinde anti statik sıvı veya ıslak bez band kullanarak boru yüzeyi antistatik hale getirilebiliyor. Bunlar borunun dış yüzeyine uygulandığından harici statiği giderse de dahili statik üzerinde etkileri bulunmuyor. Boğma çalışmaları her zaman statik elektrik riski oluşturuyor” diyerek sektörde uygulama ve onarım alanında faaliyet gösterenler için faydalı açıklamalarda bulundu.
Gaz çıkışına doğru müdahale çok önemli
Polietilen hat işletmeye alma sürecinde yapılan tahliye işlemlerinde gaz çıkışı, yangın riski oluşturduğundan büyük kazalara yol açabiliyor. Serkan Uçar, bunu önlemek için tahliye yapılan hattın açık ucunda topraklı metal tahliye aparatı (flare) kullanılması gerektiğine dikkat çekiyor. Bu yöntemle boru içindeki statik yük giderilemese de topraklı aparatlar sayesinde tahliye işlemleri kontrollü şekilde yapılabiliyor ve harici statik yük birikimine engel olunuyor. Ancak bu koşullarda bile boru içindeki statik yüke çok dikkat edilmesi gerekiyor, çünkü metal uçlar harici statik yükleri kontrol etmede yeterli olsa da; dahili statik yükleri gidermede yeterli değil.
Uçar bu konuda şu noktaların altını çiziyor: “Açık uçlu hatlar ile altyapı firmaları veya üçüncü şahısların neden olduğu izinsiz kazı sonucu boru hattı hasarları dağıtım şirketleri için en problemli statik elektrik kaynaklı riskleri oluşturuyor. Meydana gelen hasarlar boruda kırılma ve yırtılmalara yol açtığından, kontrolsüz gaz çıkışı yüksek hızlara ulaşıyor ve boru içindeki sürtünme maksimum seviyelere ulaşıyor. Gaz akışının kesilmesi için boğma ekipmanı kullanılacaksa, statik elektrik kontrolü yapılamayacağı için hasarın meydana geldiği kanala girmek veya yaklaşmak yangın tehlikesi nedeniyle son derecede risklidir. Mümkünse aynı hat üzerinde yakın noktadan kanal açılarak veya kanal dışından emniyetli alandan uygulama yapılmalıdır. Aksi durumda vana kullanılarak gaz akışı kesilmelidir. Hasarın meydana geldiği kanal ve gaz akışının çıktığı polietilen boru, statik elektrik etkilerine karşı kanal dışından sulanabilir. Bu tür müdahale işlemlerinin standarda haiz koruyucu donanımlar (yanmaya mukavim antistatik iş kıyafeti, antistatik iş ayakkabısı, antistatik başlık, iş eldivenleri vb.) kullanılmaksızın yapılmaması gerekiyor.”
Polietilen malzemelerin statik elektrik yüklemesi test ve deneyi gerçekleştirildi
Doğal gaz dağıtımında kullanılan polietilen boru ve fitting malzemelerinin statik elektrik deneyine tabi tutulduğunu belirten Uçar; “Gazın ateşlenmesi için yaklaşık 590-650C derecelik bir ısı gerekir. 3 kV ve üzerinde bir statik elektrik gerilim değeri atlama yaparken bu ısıyı rahatlıkla oluşturabilir. Deney çalışmasında statik elektrik yüklenen PE 80 sınıf boruda yapılan ölçümlerin ±0,01-10 kV aralığında olduğu, PE 100 malzeme boru yüzeyinde ise ±0,05-25 kV aralığında yüksek elektriksel yalıtkanlık değeri görülmüştür. Statik elektrik yüklenen numune PE fitting malzemelerinde ise ±3-25 kV olduğu tespit edilmiştir.” dedi.
Kaynakçıların mesleki yeterliliğine dikkat
Doğal gaz altyapı çalışmaları ile işletme, bakım ve onarımında mesleki yeterlilik belgesi olmadan işçi çalıştırılmasının tehlikeli ve yasak olduğunu dile getiren Uçar; “Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı Seviye-3 belgesine sahip olanlar; kaynak işlemini ve testlerini belirli kriterler çerçevesinde yapan nitelikli kişi olarak tanımlanır. Bu, boru hattı montaj faaliyetlerinde çalışmaya imkan sağlayan bir belge türüdür. Bu belgeye haiz olanlar doğal gazlı hatlar üzerinde herhangi bir işlem yapamazlar. Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı Seviye-4 belgesi ise, Seviye-3 belge kapsamına ek olarak, bu işlemleri gazlı hatlarda da yapmaya olanak sağlayan yeterlilik belgesidir. Bu ve benzeri diğer mesleki yeterlilik belgeleri, Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından ulusal yeterliliklere göre sınav ve belgelendirme faaliyetlerini yürüten yetkilendirilmiş personel belgelendirme kuruluşları tarafından alınabilmektedir” dedi.