‘Akaryakıt Dağıtım Sektöründe Otomasyon Sistemi’ çalışması yayınlandı

Türkiye’de akaryakıt dağıtım sektörünün sivil toplum kuruluşu Petrol Sanayi Derneği (PETDER) ile PwC Türkiye, PETDER’in Misyonu çerçevesinde her üç ayda bir yayınlanmak üzere araştırma ve inceleme çalışmaları gerçekleştirdi.

Bu kapsamda, yapılan üçüncü çalışma olarak “Akaryakıt Dağıtım Sektöründe Otomasyon Sisteminin Bütüncül Değerlendirilmesi” incelenirken, akaryakıt sektöründeki otomasyon sistemleri sayaçtan pompaya bütüncül bir şekilde ortaya konmaya çalışıldı.

Otomasyon sistemleri ithalata sayaçtan başlayarak pompada nihai tüketiciye kadar her bir litre akaryakıtın takibini sağlıyor. Akaryakıt sektörü rafineri, dağıtıcı ve bayisiyle otomasyon sistemlerinin etkin kurulumu ve çalışması için önemli miktarlarda yatırım ve işletme maliyetlerine katlanıyor.

Raporda yer alan analiz ve incelemeler için halka açık olan veri setlerinin (EPDK, TÜİK vb.) yanında sektördeki oyuncular ve diğer sivil toplum kuruluşlarından elde edilen bilgiler de kullanıldı. Yapılan sayısal ve nitel analizlerde elde edilen büyüklükler belirli varsayımlar altında paylaşılmış olup okuyuculara genel bilgi vermesi amaçlandı.
Sektörün, 100’ün üzerinde dağıtıcı, 100’ün üzerinde depolama tesisi ve 7/24 ülkemizin her yerinde hizmet veren 13 bine yakın bayi sayısı ile Türkiye ekonomisine önemli katkıları bulunuyor. Bununla beraber son kullanıcı portföyünün genişliği ve sektör tarafından sağlanan kamu gelirleri dikkate alındığında sektörün çok geniş bir paydaş kitlesi de olduğu görülüyor.

Söz konusu dokümanın, başta sektördeki talep artışını ve müşterilerin farklılaşan ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli altyapı ve tesis yatırımlarını yapan sektör oyuncuları olmak üzere tüm paydaşlara faydalı olacağı düşünülüyor.

Türkiye’de otomasyon altyapısı

Otomasyon sistemleri, dünyada sadece Türkiye’de bulunan ve akaryakıtın ikmalden nihai tüketiciye ulaşmasına kadar her süreçte takip edilebilir olmasını sağlayan kurulu altyapı ve buna bağlı yürütülen tüm faaliyetleri içeren sistemler olduğu belirtildi. Otomasyon sistemlerinin yanı sıra, ulusal marker uygulaması da yasadışı akaryakıt faaliyetlerine yönelik diğer bir kontrol sistemi olarak halen kullanılıyor.

Otomasyon Kademeleri

Bazı Avrupa ülkelerinde, akaryakıt dağıtım ağının belli noktalarında (kısmen depolama) otomasyon sistemleri kullanılıyor. Türkiye’de ise, ikmalden nihai tüketiciye kadar akaryakıtın her aşamada takibini sağlayan otomasyon sistemleri kullanılmakta ve bu aşamaların hepsinde ilgili kurumlara bildirim yapılıyor.

İkmal

Türkiye dağıtım ağında bulunan akaryakıt ürünleri, yurtiçi rafinerilerde ham petrolün işlenmesi veya ithalat yoluyla elde ediliyor. Bu aşamada, ithalat yoluyla ülkeye gelen ürün, antrepo içeren her terminalde en az bir adet bulunan sayaçlardan geçerek akaryakıt antrepolarına aktarılıyor. Sayaçlardan geçen akaryakıtın raporlaması Ticaret Bakanlığı’na anlık olarak yapılıyor. Rafinerilerde işlenen akaryakıt ise ikmal aşamasındayken ulusal marker eklenmesi ile millileştiriliyor ve sonrasında gümrüklü tanklara aktarılıyor.

Depolama

Terminallerde bekletilen akaryakıt, gümrüklü (depo) ve gümrüksüz (antrepo) her tankta bulunması zorunlu olan kalibrasyonlu seviye ölçer otomasyon sistemleri yardımı ile EPDK’ya her yarım saatte bir raporlanıyor. Ayrıca otomasyon sistemlerinden alınan stok raporları ile EPDK’ya günlük olarak akaryakıt şirketlerinin mevcut stoklarına dair raporlama yapılıyor. Bunun yanında, terminallerde kurulan kamera sistemleri ile 7/24 gözetim sağlanıyor. Antrepolarda bekletilecek olan ithal ürün, tanka dolum sırasında ulusal marker eklenmesi ile millileştiriliyor. Bunların yanı sıra, ulusal stok tutma zorunluluğu uyarınca, depo ve antrepolarda sürekli olarak 1,5-2 milyon m³ akaryakıt stoku yapılıyor. Bu da Türkiye’de yaklaşık 2,5 milyar $’lık (10 milyar TL) akaryakıtın devamlı stokta tutulduğunu gösteriyor.

İstasyon İkmali

Birçok ülkede depo ve antrepolardan şehir merkezleri/girişlerine boru hatları ile sağlanan istasyon ikmali, Türkiye’de tamamen akaryakıt tankerleri aracılığı ile gerçekleşiyor. Taşınan akaryakıt, istasyonlara ulaştığında her bir ürün için ayrı olan tanklara dolduruluyor ve kurulan seviye ölçerli tank otomasyon sistemleri üzerinden seviyesi kontrol ediliyor. Dağıtım şirketleri, ilgili otomasyon sistemleri ile EPDK’ya yarım saatte bir raporlama yapmakla yükümlü kılınıyor. Tank seviye takibi ile tanklara yapılan her dolumun faturalı ve EPDK’nın belirlediği tolarens aralığı (%3) içinde olup olmadığı kontrol ediliyor. Toleransı aşan farklar veya faturasız ikmaller kayıt dışı ikmal riski sebebiyle incelenir ve istasyon takibe alınıyor. Yasal risk durumunda EPDK’ya ayrıca bildirim yapılıyor.

Satış

Tankerlerden istasyonlara gerçekleşen ikmal sonrasında istasyon pompası, köy pompası ve satış tankeri (tarımsal ve dış satışlar) ile akaryakıtın nihai tüketiciye satışı gerçekleşiyor. İstasyon, köy pompaları ve tarımsal amaçlı satış tankerlerinde nihai tüketiciye satış yapılırken; dış satış tankerinde ise eğer dolum istasyondan yapılıyorsa, istasyon pompasından tankere dolum sırasında sayaç kullanımı zorunlu olacak. Her pompada bulunan otomasyonlu sayaçlar ile EPDK’ya anlık bildirim yapılacak. Ayrıca, tank dolumları ve pompa satışları verileri her ay konsolide edilerek her bayi ile EPDK’nın belirlediği tolerans aralığına uygun kriterlerde mutabakat yapılacak. Bu kapsamda, köy pompası ve tarımsal amaçlı satış tankerlerinden EPDK’ya kesintisiz veri iletimini sağlayacak iletişim altyapısı kuruldu. Bu doğrultuda, köy pompası ve tarımsal amaçlı satış tankerlerinden kablosuz otomasyon sistemleri ile EPDK’ya anlık bildirim yapılması sağlanıyor. Türkiye’de yapılan perakende akaryakıt satışının yaklaşık yüzde 99.5’likkısmı istasyon pompaları kanalıyla yapılıyor. Ancak ilgili otomasyon ve sayaç yatırımları istasyonlar ile birlikte tüm satış kanallarına yapılıyor.

Otomasyon Sistemleri ile Entegre Diğer Yöntemlerin Maliyetleri

a) Ulusal Marker

Otomasyon sistemlerinin yanında yasadışı akaryakıt ile mücadele için kullanılan ulusal markera ilişkin tüm operasyon ve ilgili maliyetler de dağıtıcı şirketler tarafından üstleniliyor. Bu kapsamda, çok özel koşullarda temin edilen ulusal markerın ikmali, gözetimi, eklenmesi ve akredite laboratuvarlarda kontrolüne kadar tüm faaliyetler akaryakıt dağıtım şirketi tarafından yapılıyor.

b) Ödeme Kaydedici Cihazlar

Pompa otomasyonu ile yapılan raporlamalara ek olarak kullanılmaya başlanacak olan yeni nesil Ödeme Kaydedici Cihazlar (ÖKC), akaryakıt pompalarına entegre olacak şekilde tasarlanacak ve satışı yapılan akaryakıtın hem EPDK’ya hem de Gelir İdaresi Başkanlığı’na bildirimini sağlayarak, vergi takibini kolay ve şeffaf bir hale getirecek. Bu sayede satış kanalı ikmalden pompa teminine kadar olan kontrol sistemine tam olarak entegre olmuş olacak. Yeni nesil ÖKC’ler ile plaka kaydı yapılırken, satış yapılan araçların plakaları kayıt altına alınarak fatura ticaretinin önüne geçilecek. Bu sayede bayilerde gelir şeffaflığı sağlanması ile beraber, EPDK tarafından yapılan miktarsal kontrollere ek olarak ilk kez gelir idaresi tarafından otomatik vergi kontrolü sağlanmış olacak. Yeni Nesil ÖKC Sistemlerinin tahmini tamamlanma süresi 1-2 yıl olacak. ÖKC sistemleri istasyon satış verilerini plaka bazında anlık olarak EGM’nin erişimine sunmakta ve bu sayede şüpheli araçlar hususunda ulusal güvenliğin sağlanmasında önemli rol oynayacak.

Otomasyon Sistemi ve Yasadışı Akaryakıt Faaliyetleri ile Mücadele

Yapılan yatırımlar ve sıkılaştırılan cezai önlemler ile yıllık 1-2 milyon ton yasadışı akaryakıtın yasallaştırılması sonucu yaratılan kamu gelirinin yıllık 4-5 milyar TL olduğu tahmin ediliyor.

Sektörde uzun yıllar problem yaratan yasadışı akaryakıt kullanımının azaltılması ile dağıtıcı şirketler ve bayiler arasında haksız rekabetin önlenmiş ve nihai tüketicinin memnuniyeti artırıldı

Otomasyon sistemleri bir bütün olarak; depo, tanker, hat ve pompa sızıntıları gibi sorunların erken tespiti sağlanarak oluşabilecek hasarın en aza indirilmesine yardımcı oluyor.